Izumitelj prvog budilnika

Taki al-Din Muhammed ibn Ma’ ruf al Šami al-Asadi (rođen 1526. u Damasku, preminuo 1585. u Istanbulu) bio je musliman, tursko-arapski polihistoričar, stručnjak iz astronomije, inžinjer, sahadžija, fizičar i matematičar, botaničar i zoolog, filozof i šerijatski sudija. Nazvan od svojih ljudi najvećim učenjakom svijeta napisao je oko 90 knjiga, od kojih se do naših dana uspjelo sačuvati 24. U osmanlijskom Kairu je završio škole, gdje je neko vrijeme radio kao sudija (kadija) a poslije i u Nablusu (Palestina) i Damasku (Sirija). Radio je i kao sahadžija džamijskih satova i bio zadužen za izračunavanje tačnosti vremena (mavakit).

Osim toga, radio je i kao učitelj u medresi i paralelno tome pisao svoje prve knjige. Godine 1571. preselio se u Istanbul, gdje je postao zadužen za astronomiju i vrijeme (sahadžija i izumitelj) na dvoru Selima II (1524. – 1574.). Poslije Selimove smrti na vlast je došao Murat III (1546. – 1595., pogledaj portret), koji je po savjetu Taki al-Dina izgradio astronomski opservatorij za posmatranje zvijezda (sunca) i Mjeseca i, time, precizno određivanje vremena. Ovaj opservatorij je završen 1577. godine i trebao je nadmašiti poznati opservatorij Ulug Bega, izgrađen u Samarkandu između 1424. i 1428. godine.

Sa ovim novim opservatorijom (teleskopima i drugim uređajima za posmatranje zvijezda) Taki al-Din je uspio precizirati tabelarne karte zvijezda koje su bile ispisane i nacrtane u Ulug Begovom opservatoriju, tako da je precizirao i poznatu Ulug Begovu Zidž-i-Sultani kartu, koja je bila do tog trenutka standardno djelo. Knjiga Zidž-i Sultani Ulug Bega je, naprimjer, sadržavala – još 88 godina prije Nikole Kopernika (Nicolaus Copernicus 1473. – 1543.) – izračunatu dužinu zvjezdane godine sa vrijednošću od 365,2570370 (365 dana, 6 sati, 10 minuta i 8 sekundi; upoređeno sa modernim mjerama, s greškom od samo 58 sekundi!)!

Ove nove karte zvijezda su kasnije prenesene, preko Istanbula, i u Evropu. Ipak, Taki al-Din je napravio grešku predskazujući pobjedu Muratu III. U jednoj od važnih bitki, tako što je jedne noći posmatrao kometu koju je shvatio kao predskazanje, Murat III je izgubio i, naljutivši se, zaustavio usavršavanje opservatorija, da bi ga 1580. godine potpuno srušio ne vidjeći više nikakvu korist u ovoj građevini.

Satovi sa alarmom, astronomski satovi, pumpe, turbine i teleskopi
U jednom od njegovih najvažnijih djela, po imenu „Uzvišene metode duhovnih mašina (Al-Turuq al-samiyya fi al-alat al-ruhaniyya“, objavljenom 1551. godine, on opisuje rad parne mašine i parne turbine i to 78 godina prije Đovanija Branka (Giovanni Branco, 1571. – 1645.), italijanskog učenjaka i izumitelja, koji danas u Evropi i zapadnom svijetu važi za pronalazača parne mašine tj. parnog pogona mašina.

Osim toga, on u ovoj knjizi piše o načinu podizanja velikih tereta vodom, o poplavama, o fontanama koje imaju ugrađene frule i bubnjeve za produciranje muzike vodom, kao i mašini za ražanj (prženje mesa na ražnju), koja se pokreće vodom. On piše i o satovima koji se pogone uz pomoć vodenog pritiska, kao i pumpama koje su prije njega izumili braća Banu Musa (803. – 873.) i El-Džezeri (1136. – 1206.).

U knjizi “Najsvjetlije zvijezde za konstrukciju mehaničkih satova (Al-Kawākib al-durriyya fī wadh’ al-bankāmāt al-dawriyya)”(1556. – 1559.), koja je bila prva osmanlijska knjiga o mehaničkim uređajima, opisao je izgradnju mehaničkog sata, prvog budilnika svijeta! Dakle, sahat, koji mi danas koristimo. Osim toga, on je u ovoj knjizi diskutirao o raznim drugim vrstama satova iz matematičko-geometrijske perspektive.

Knjiga “O nauci klepsidri” (grčka riječ klep znači krasti a hidro znači voda) govori o vodenim satovima koje nije on prvi izmislio, ali, u ovoj knjizi i svojim eksperimentima, usavršio ih je i dogradio. Sama činjenica da je knjiga o satovima napisana na osnovu empirijskih zaključaka je fenomenalna.

U svom komentaru Risāla fī ‘amal al-mīzan al-tabi’ī on piše o dostignućima drugih islamskih fizičara i o temama kao što su hidrostatika, uređaji za mjerenje težine (vage), gravitacija određenih objekata i supstanci, kao i opis Arhimedove (287. – 212. prije nove ere) vage. On je izumio i šestocilindričnu pumpu koja je funkcionirala rastom vode, vršeći pritisak na ventile i pomičući tom snagom klipove u cilindrima, kao i jednu vrstu propelera. Tako proizvedenu snagu koristio je u razne svrhe. Taki al-Dinov, možda i najpoznatiji, izum je sahat sa alarminim uređajem koji je funkcionirao na taj način što je, pri otkucavanju vremena, na kazaljku bila prikačena kuka koja je, došavši do željenog vremena, kačila zvono koje se tada oglašavalo.

On je izumio i astronomski sahat koji, osim zemaljskog vremena, pokazuje i pozicije kretanja Mjeseca, Sunca i drugih relativnih i željenih planeta a pogonjen je federima! Ovi satovi se i danas mogu često posmatrati na crkvama širom Evrope i svijeta a doskora se mislilo da je Peter Henlajn (Peter Henlein, 1479. – 1542.), sahadžija iz njemačkog Nirnberga, bio prvi izumitelj astronomskog sata. Senzacionalnost ovog izuma je ne samo želja za saznanjem, u ovom slučaju astronomskih podataka, već tehničko dostignuće pogona oprugom! Ovaj sahat je bio prvi koji je mjerio minute! On je to postigao matematičkim proračunima i tehničkim dostignućem tako što je na samo jednoj tabli napravio prikazivanje satova, minuta i stepeni, a nešto kasnije i sekundi!

Takvi satovi su danas svima nama poznati i nešto sasvim normalno, a iza svega toga stoji čovjek koji je, pogonjen svojom religijom i željom za saznanjem, izumio nešto u korist čovječanstva. On piše u svojoj knjizi: ”S Allahovom pomoći, sagradili smo mehanički sahat koji mjeri satove, minute i sekunde a svaku minutu smo podjelili u pet sekundi…”.

Nauka optike
Ne samo u mehanici nego i u optici je Taki al Din postigao velike uspjehe, a to je nauka u kojoj su muslimani u to doba već imali puno iskustva. U svojoj knjizi o optici po imenu ”Knjiga svjetlosti očne vizije i svjetlosti istine pogleda” (KitabNūrhadaqatal-ibsārwa-nūrhaqīqatal-anzār), objavljenoj 1574. godine, on opisuje u tri velika toma problem vizije, odbijanja svjetlosti i refrakcije. Knjiga obrađuje teme strukture svjetlosti, difuzije i globalne refrakcije, kao i relacije između svjetlosti i boje. Po uzoru na njegove prethodnike i velike svjetske optičare Ibn al Hajtama (965. – 1039.) i Kemala al-Din al-Farizija (1267. – 1320.), i Taki al Din je radio po strogom principu empirije i sve svoje teorije je i dokazivao na primjerima.

U prvom djelu knjige, koja sadrži naslove: ”Istraživanja u okviru direktne vizije”, ”Istraživanja u okviru svijetla po pitanju radijacije svjetlosti”, ”Efekti svijetla u pogledu”, ”Struktura oka”, ”Formacija prirodnog pogleda” i ”Uzroci greški pogleda”, on po prvi put zadovoljavajuće opisuje formiranje boja (!), jasno definirajući da se boje formiraju kao refleksija i refrakcija svjetlosti i to oko140 godina prije Isaka Njutna (Isaac Newton, 1643. – 1727.)!
Isto tako, on potvrđuje Hajtamove dokaze o načinu vizije po kome se svjetlost reflektira od objekata koji se posmatraju – direktno u oko. Dok je Ibn al-Hajtam izumio cameru obscuru (prostorija sa rupom ili prvi fotoaparat svijeta) da bi ovo testirao (dakle oko 250 godina prije Rodžera Bejkona i oko 470 godina prije Leonarda da Vinčija), Taki al Din je opisani fenomen dokazao na jednostavniji način: on je argumentirao astrofizikom time što je utvrdio da ako iz samog oka proističe svjetlo – čovjeku bi trebalo nevjerovatno puno vremena da bi vidio zvijezde na nebu koje su nevjerovatno mnogo udaljene od posmatrača. A pošto ”mi vidimo zvijezde čim pogledamo u njih”, to je dovoljan dokaz da svjetlo mora da se odbija od njih pa sve do samog oka.
U drugom dijelu knjige koja sadrži naslove: ”Istraživanja osnova reflekcije svjetlosti”, ”Istraživanja reflekcije”, ”Istraživanja osnova reflekcije objekata”, ”O formaciji slika pri reflekciji”, ”O osnovama slika pri reflekciji”, ”O osnovama greški pri reflekciji”, on opisuje reflekciju spektre (npr. oslikavanje okolice na mirnoj vodi jezera), kompletnu formulaciju zakona spektre, opis konstrukcija instrumenata za mjerenje refleksija iz vazduha (dakle te tehnike se koriste danas iz aviona), sfernih, cilindričnih i koničnih ogledala.
U trećem dijelu knjige, koja sadrži slične naslove kao i prve dvije, stoje i slijedeći: ”O razlozima greški slika pri refrakciji”, ”O sadržajima slika pri refrakciji”, ”O vezi meleka refrakcije”, gdje Taki al Din opisuje varijacije svjetlosti koja prolazi kroz medije ili supstance različitih sastava. Osim toga, on opisuje i nastajanje (od)slikavanja i sastav tako nastalih slika putem svjetlosti. Bio je vrlo blizu izvođenja zakona o refrakciji, koji je, doduše, prije njega matematičkim putem pronašao Ibn Sahl (940. – 1000.), i time bio prvi čovjek zakona refrakcije (prijelom putanje svjetla kada uđe iz jedne vrste providne supstance u drugu).
Ibn Sahl je opisao ovaj zakon 984. godine (!) u svojoj knjizi ”O gorućim ogledalima i lećama” Ovaj zakon se danas u zapadnom svijetu zove ”Snell’s law” (Snellov zakon) ili ”Dekartov zakon” a mnogima je možda poznat i grafički prikaz ovog fenomena na primjeru prizme koji je naslikan na muzičkoj ploči engleske grupe Pink Floyd pod nazivom ”Mračna strana Mjeseca” (The dark side of the moon).
O novim horizontima
Još da navedemo: danas su nam imenom poznate 33 knjige (spisi, sveske) o astronomiji, šest knjiga o matematici, dvije knjige o zoologiji i biofarmaciji koje je, između ostalih, napisao ovaj veliki naučnik, musliman, Taki al Din, od kojih navodim slijedeće naslove u nadi da će se neko preciznije pozabaviti ovim radovima ili, možda, neke i prevesti na naš jezik:
”Sveska o izračunavanju zemaljskog ekvatora”, ”Sveska o mehaničkim satovima”, ”Knjiga o crtanju karti neba”, ”Knjiga o vidljivim i lažnim horizontima”, ”Knjiga o pronalasku sedam horizonata” , ”Miris duha pri crtanju linija na letećim objektima”, ”Neobrađeni biseri i uloga razmišljanja” (nebeska karta Kaira), ”Knjiga o zrelim voćkama univerzalnih instrumenata”
(Komentar knjige ”Zrak svijetlosti” od Ibn al Shatira 1304. – 1375.), ”Pjesma o Sinusu” (knjiga o kalkulaciji instrumenata za posmatranje zvijezda), ”Kulminacija razmišljanja u carstvu rotacionih sfera” (komentar opservacije urađene u Egiptu i Istanbulu), ”Knjiga znanja o poziciji nebeskih linija”, ”Komentar o njegovoj pjesmi o konvertiranju podataka između kalendara” (o kalendarima), ”Spis o znanju prepoznavanja mjesečevih stanica”, ”Revizija Ptolomejevog Almagesta” (komentar),
”Spis o azimutu Kible”, ”Biser naručene pojasnoće kalendara”, ”Korištenje izračunavanja zemaljskog ekvatora i saznanja o sinusu”, ”Pojašnjenje šahinšahovog zidža”, ”Al-Masābih al-muzhira fī ‘ilm al-bazdara” (o zoologiji), ”Interpretiranje fizičara i jezik mudrosti o jednostavnim lijekovima” (biomedicina), ”Knjiga o shvatanju algebre”, ”Knjiga o aritmetiji sa decimalnim i seksagezimalnim brojevima i algebri”, ”Knjiga o projekciji sfera”…
I, na ovom mjestu, dok mjerimo vrijeme danima, satovima, minutama i sekundama, uređajima koje je izumio Taki al Din, i dok čekamo vrijeme namaza, prisjetimo se važnosti vremena i Kur’anskih ajeta u vezi s tim: Tako mi vremena – čovjek doista gubi, samo ne oni koji vjeruju i dobra djela čine i koji jedni drugima istinu preporučuju i koji jedni drugima preporučuju strpljenje (El-Asr 1-3).
Piše: Dr. Almir Ibrić
*******************************
U jednom od njegovih najvažnijih djela, po imenu „Uzvišene metode duhovnih mašina (Al-Turuq al-samiyya fi al-alat al-ruhaniyya“, objavljenom 1551. godine, on opisuje rad parne mašine i parne turbine i to 78 godina prije Đovanija Branka (Giovanni Branco, 1571. – 1645.), italijanskog učenjaka i izumitelja, koji danas u Evropi i zapadnom svijetu važi za pronalazača parne mašine tj. parnog pogona mašina.
(wordpress)